Soms zijn de marges van een manuscript stiekem leuker dan het eigenlijke reisverslag. In de marges vind je de smeuïge roddels, de boekhouding van exorbitant dure schoenen en slemppartijen en vooral heel veel curieuze citaatjes en inscripties. Dat je als onderzoeker moet puzzelen om het allemaal te ontcijferen en interpreteren, maakt het eigenlijk alleen maar leuker.

In 1664 schreef een anonieme Friese auteur een tamelijk sec reisverslag van zijn educatiereis naar Frankrijk. Op de laatste pagina’s van zijn handschrift liet hij echter ruimte over voor wat eigenaardige bijlagen. Ik som ze even op:

1. Een Franse lijst met scherminstructies, getiteld ‘Exercise de la pique’. Van die instructies maakte  de reiziger tijdens zijn opleiding in de Loirestreek wellicht gebruik.
2. Wat handige huis-, tuin- en keukenmiddeltjes tegen kiespijn en buikpijn. Onderweg kon je immers niet altijd op een dokter terugvallen. Met het schrikbeeld in het achterhoofd dat je onderweg kon bezwijken aan dysenterie (Coenraad Ruysch), pestepidemieën kon tegenkomen (Anon. 1666) of zelfs het loodje kon leggen (Philips Huygens) probeerden reizigers zo veilig mogelijk door Europa te trekken. In de lijst die deze anonieme auteur geeft, staat ook een recept dat zowel kon dienstdoen als saus voor wildbraad als medisch voorschrift om nierstenen te bestrijden. Twee vliegen in een klap:
   

   De roode knoppen van wilde Roosebomen ofte andersins van andere aen tween gebrooken en van binnen schoon uijtgenomen, en daerna in wat waeter en wijn en suijcker te degen gesoden [gekookt], en daerna in een schotel gedaen met wat sap en suijker wederom overgesmeten, smaeckt seer wel, voornaementlijck bij gebraeden en is seer goed voor de steen en gravel [nierstenen]. Om de selve knoppen langen tijt te bewaeren so maeckt mense in sonne droogen ofte anders bij het vier in een panne ofte in een oven.

3. De ‘Catalogue des Academiciens’, korte biografietjes van beroemde Franse schrijvers en leden van de prestigieuze Académie Française, de zogenaamde ‘immortels’ – onsterfelijken. De Franstalige stukjes werden overgenomen uit een boek uit 1653 en de meeste ‘immortels’ waren al gestorven voordat de reiziger voet aan land zette.
4. Als aanvulling op het vorige, een lijst met ‘bone livres’, goede boeken. De boeken werden geschreven door de eerdergenoemde ‘immortels’. In de boekenlijst bevindt zich ook Le gazophylace de la langue, een boek dat Google hardnekkig voor mij vertaalt als ‘gazpacho van de taal’, maar dat in in 1665 werd uitgeven onder de adequatere titel Schatkamer der Nederduitse en Francoyse tale. Het boekje in quartoformaat is een handzaam woordenboek dat tevens uitleg geeft over de uitspraak van Franse klanken en over diakritische tekens.
5. Een opsomming van Franse en Latijnse citaatjes. Daaronder bevindt zich een anagram van de spreuk die een priester prevelt bij het uitdelen van de hostie, een fragment over een discussie tussen een katholieke priester en de duivel en een (spot?)gedichtje over kardinaal Richelieu. Als eerste op de pagina wordt een Frans raadsel gegeven, dat zogenaamd op het graf van een Frans echtpaar werd gevonden en de lijken identificeert als een incestueus koppel:
   

   Cy gist l’enfant, cy gist le pere
   Cy gist la soeur, cy gist le frere
   Cy gist la famme & le mary
   Et il n’y a deux corps icy:
   C’est un homme avec son enfant, qui
   avoit épousé sa mere.

   Wat ruwweg vertaald kan worden als:

   Hier ligt het kind, hier ligt de vader
   Hier ligt de zus, hier ligt de broer
   Hier ligt de vrouw en de man
   En er zijn maar twee lichamen hier
   Het is een man met zijn kind, die
   getrouwd is met zijn moeder.

Het compendium van reisverslagen op http://www.egodocumenten.nl zegt (misschien terecht) niet zo heel veel over de bijlagen van dit anonieme reisverslag. Toch leveren ze een leuke speurtocht op om alle fragmentjes te identificeren. Ze spreken tot de verbeelding. Had deze reizigers onderweg last van nierstenen? Of was hij een keukenprins? Heeft hij een Franse Academist ontmoet? Leerde hij Frans aan de hand van, volgens Google, De gazpacho der Franse taal? En diste hij op feestjes op hoe hij in Frankrijk een grafsteen had gevonden van een echtpaar dat tegelijkertijd broer en zus was?

[Travel account to France, Switzerland, and Germany]. 1663-1664, [77-89]. Ms. Leeuwarden, TRESOAR, FA Van Sminia 2144.